‘व्याल – याली ‘ प्रतिमा…..
प्रसिद्ध विजयनगर – हंपीतील जवळपास सर्वच मंदिरातील स्तंभांवर आगळ्या वेगळ्या शैलीतील विविध प्राण्यांपासून निर्मित केलेल्या व्याल शिल्पे आहेत. मंदिरात सिंह, हत्ती, मानव, वराह, अश्व, अज, नर ,मृग, वराह, वानर, सायाळ, नंदी, मेंडा, पोपट, उंदीर, हंस, शरभ ,शार्दूल व इतर अशा एकाधिक प्राण्यांचे शरीर म्हणून एकत्र करून ते देखील दर्शविले जातात. विश्वकर्मा वास्तुशास्त्र या दक्षिण भारतातील ग्रंथांत त्यांना ‘याली’ म्हणून स्वीकारले जाते. वास्तुविद्या नावाच्या दहाव्या शतकातील मजकूरावर दरवाजाच्या शेवटच्या शाखेला व्याला शाखा असे म्हणतात.समरांगण सूत्रधार व अपराजितपृच्‍छा या ग्रंथांमध्येच नाही तर इतर पुस्तकातही मध्येही अश्या मूर्तींचा उल्लेख आहे. या बाबत बरेच प्रयोग झाले आहेत. इजिप्शियन, ग्रीक कलेचा प्रभाव यामध्ये दिसून येतो.खरोखर ही कला आश्चर्यकारक आहे.
हंपी प्रमाणे दक्षिण भारतीय मंदिरांच्या स्थापत्य वास्तूमध्ये पाहिले जाते. यालीला इंडियन ड्रॅगन देखील म्हटले जाते. यांचे अस्तित्व १० व्या शतकापेक्षा जुने आहे
या काल्पनिक प्राण्याला दक्षिण भारतीय विष्णूचा अवतार नरसिंहाचे वाहन मानतात, म्हणूनच ब्रह्मोत्सवाच्या वेळी यळीचे वाहन म्हणून दर्शवितात. असा विश्वास आहे की ते सर्व प्राण्यांपेक्षा शक्तिशाली आहेत.
समरंगनात / वास्तुशास्त्रानुसार यलीचे सुमारे 16 प्रकार आहेत, काही उदाहरणे खालीलप्रमाणे आहेत.
गज याली – पार्श्वनाथ मंदिर खजुराहोच्या भिंतींमध्ये हत्तीचा चेहरा
सिम्भा याली – सिंहाचा चेहरा तो दहाव्या शतकात गुजरातमधील मेसाना मंदिरात सापडला.
अश्व यली – घोडा चेहरा
कुत्रा यली – कुत्रा चेहरा
नीर याली – मानवी चेहरा
बहुतेक व्याल स्तंभांमध्ये पाहिले गेले आहेत ,परंतु कधीकधी ते घुमट किंवा मंदिरांच्या शिखरावर पाहिले गेले आहेत तेंव्हा असे दिसते की ते त्या मंदिरांचे संरक्षण करीत आहेत.
आता प्रश्न आहे की त्यांचा भयंकर दिसणारा प्राणी मंदिराच्या भिंतीमध्ये का आहे? हे मंदिरांचे रक्षक आहेत, जसे आपण भारतीय लोक घोड्याचा नाल, लिंबू मिरची करतात आणि घर आणि दुष्ट आत्म्यांपासून त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी कोणते उपाय आहेत आणि त्याच प्रकारे मंदिराचे रक्षण करण्याच्या उद्देशाने ते केले गेले आहेत.
Gargoyle जे चर्चच्या बाहेर लावलेले असतात (युरोपियन आर्किटेक्चर) आणि आशियाई बौद्ध स्थळांच्या leogryph , हे मंदिरांतील व्याल सोबत बरीचशी मिळते जुळते असतात.
या प्रतिमानाच्या मूलस्रोताविषयी तसेच प्राचीनत्वाबद्दल तज्ज्ञांत एकमत नाही तथापि ही परकीय संकल्पना असून ती सिथियन वा ऍकिमेनिडियन (इराणी) असावी, असा तज्ज्ञांचा कयास आहे. गांधारमार्गे ती मौर्यकालात (इ. स. पू. ३२१ – १८५) केव्हातरी भारतीय वास्तुशिल्पात प्रविष्ट झाली असावी. मत्स्य, वायु, लिंग, ब्रह्म, वामन आदी पुराणांत व्याल या शब्दास गण, प्रमथ, भूत, यक्ष, राक्षस असे समानार्थी शब्द आढळतात.
कलात्मक दृष्ट्या खजुराहो व कोणार्क येथील व्यालमूर्ती अधिक सुबक, डौलदार असून त्यांच्या शरीराची बाह्यरेषा अत्यंत ओघवती ठेवण्यात आलेली आहे. होयसळ शैलीतील व्याल बुटके, अलंकृत व सौम्य चेहरेपट्टीचे तर विजयानगर शैलीतील व्याल ओबडधोबड आणि अक्राळविक्राळ वाटतात. भारतीय कलाकारांनी व्यालाची परकीय संकल्पना आत्मसात केली आणि तिची अंगभूत वैशिष्ट्ये विविध प्रकारांतून विकसित केली आहे.
नम्र विनंती : मूर्ती शास्त्र हे माझे क्षेत्र नाही, आवड आहे इतिहासात, जिज्ञासा म्हणून काही वाचनात आले ते माझ्या परीने लिहिलंय, काही चूका असतील तर संदर्भासह सांगितल्या तर स्वागतच असेल , त्या नुसार सुधारणा करेल.🙏🏼
……क्रमशः
सविस्तर माहिती करिता जरूर वाचा :
१) वैभवशाली विजयनगर साम्राज्य – एन. शहाजी
२) विजयनगर हृदयस्थ साम्राज्य – डाॅ. अस्मिता हवालदार
३) मराठी विश्वकोश
४) सफर हंपी बदामाची – श्री आशुतोष बापट
५) A Forgotten Empire ( Vijayanagar ) – Robert Sewell
Santosh Chavan